حروف جازمه

 عاملِ جزم فعل مُستقبل

پنج حرفند اى جناب اَجَل

 »لَمْ و لَمّا و لام امر و لا

اِن شرطيّه كارشان يكجا

 شكل جحد است همچو لَمْ يَنْصُرْ(250)

در زبان عرب از اين‏ها پُر

 اِنَّ و اَنَّ و كَأنَّ بگو

لَيتَ لكِنَّ و لَعَل، يك سو

 نصب بر مبتدا و رفع خبر

هست تأثير آن به يك ديگر

 همچو »اِنَّ الحُسَينَ قائِمُ«(251) گو

بود عباس و اكبرش با او

    حروف شبيه به لَيسَ

 حرف‏هاى شبيه لَيسَ چهار

»ما« و »لا«، »اِنْ« وَ »لاتَ« را بشمار

 رفع بر مبتدا و نصبِ خبر

كارشان هم طراز يكديگر

 در مَثَل »لاشجاعُ كاذباً«(252) است

يا چنان »لااُمَىُّ عالِماً«(253) است

 حرف تعريف، يك لغت كه »أَلْ« است

خارج از هر دو روئى و دغل است

 اسم نكره چو »أَل« بگيرد آن

معرفه گشته است، اسم، به آن

 نكره را همچنان »كتابٌ« دان

»الكتابُ« به »أَل« تو معرفه خوان

 حرف تحقيق »قَدْ« بُوَد، تنها

كه نوشته شده براى شما

 »قَدْ« به معنىِّ صحّتِ كار است

خارج از هر دَغَل و انكار است

 گر شود قبلِ ماضى مطلق

ماضى نقليش شود بر حق

 »قَدْ شوى« دان به معنىِ پخته است

دان كه »قَدْ قالَ« معنيش گفته است

 حرف تنبيه، »اَلا« »اَما« با »ها« ست

هر سه بر آگهى ز بهرِ شماست

 »ها« به هذا و اَيُّهاها اللّه

چون »اَلا اِنَّهُم هُمُ السُّفَها«(254)

 گر تو خواهى بيان كنى اَبَدا

آنچه خواهى نبود در اين جا

 جمله با حرف روع كرده بيان

يعنى اين جا نبوده است از آن

 حرفِ انكار و وَرع چون »كَلّا«

هست موجود در كتاب شما

 همچو »كَلّا سَيَعلمونَ«(255) بدان

كه نوشته شده است در قرآن

 حرف تفسير را چهار بدان

همگى آمدند در قرآن

 »اَى« »اَن« است و دو ديگرى »اَمّا«

يا كه »اِمّا« بيامد از آنها

 كه نشان داده راه، »رَبِّ غَفور«(256)

»اِمّا اَلشّاكِرَ«(257) است »اِمّا« كَفُور(258)

 حرفِ ايجاب در كتاب شما

چار تا آمده به حقّ خدا

 »نَعْمَ« و »اَى« و »اَجل« خوان و »بَلى«

معنى كُلِّشان بله بادا

 گفت خواندى كتابِ قرآن را

گفتمش با صميم قلب »بَلى«

 گر تو خواهى بيان كنى جمله

نيست اين جا به نوع و جنس همه

 مثلاً نيست كافرى اين جا

بچه باشد و يا زن و آقا

 از سياه و سفيد يا چينى

از عرب يا عَجَم، نمى‏بينى

 نفى جنس است جمله‏ات به بيان

شرح آن را شنو تو از اين سان

 نفى جنس است و اسم آن مبنى

»لا شريكَ لَهُ« بگو يعنى

 خبر لا و اسم لا نكره است

همچنان »لا كتابَ فى غُرفَة«(259) است

 گاهى آيد سؤال در كنكور

نا به تركيب هست چندين جور

 گويمش هفت »نا« بود در كار

يك به يك گويمت تو هم بشمار

 در »نَصَرْنا«(260) بگو بُوَد فاعل

در نُصِرْ(261) ناست نائبِ فاعل

 نَصَرَنا(262) بگو كه مفعول است

اِنَّنا(263)، اسم اِنَّ منقول است

 اسمِ كان بگو تو كُنّا(264) را

جار و مجرور گو تو مِنّا(265) را

 بَيْتُنا(266) بُد مضاف الهيش نا

شكل نا شد تمام اى آقا

 واو دَه نوع باشد اى دانا

چار تا هست جزء درس شما

 گر تو خواهى بدانى آن دَه تا

رو بخوان تو كتاب مُغنى را

 ليك آن چار تا كه درس شماست

شرح آنها شروعش از اين جاست

 واو عطف است اوّل آنها

جمع بندد زِ اسم و فعل، همه را

 همچنان »جاءَ الحسن و حسين«

»شارَكا ثُمَّ جاهَد بِحُنَين«(267)

 دوّمى و او حرف جر تو بدان

مثل »وَالعَصرِ«(268) سوره‏ى قرآن

 سوّمى واو حاليه خوانش

بعد از آن مبتدا خبر دانش

 همچو »جاءَ المُعَلِّمُ وَ هُوَ

راكِبٌ«(269) بُد خبر در اين جمله

 چارمين واو بُد مَعِيَّه به نام

»سِرْتُ وَالنّهرَ«(270) را بگو به كلام

 هست همراه معنى اين حرف

غيرِ عامل بگو ندارد صرف

 حرف لا نفى است در معنى

كه نباشد وجودِ آن يعنى

 خواه آيد به قبلِ اسم و به فعل

گو نباشد(271)، مشو از اين تو خجل

 لاى نفى است »لايقولُ«(272) مثال

فعل نفيش بدان تو در هر حال

 لاى نهيش بگو تو »لا تَنْصُرْ«(273)

نوع ديگر بگو تو »لا اَنْصُرْ«(274)

 ديگرى لاى نفى جنس بخواه

تو بگو »لا اِلهَ اِلّا اللّه«

 لاى عطفش تو نوعِ چارم دان

قبل مثبت و بعد منفى خوان

 »كُنْ جَليساً بِسعى لابِكَسَل«(275)

دوست شو با زرنگ، نه تنبل

 پنج نوع است حرف »ما« مشهور

در كتابت نوشته است اين جور

 ماى موصول و شرط و استفهام

ماى نفى و شبيه لَيسَ تمام

 ماى موصول »قُلْتُ ما قُلْتَ«(276)

ديگرى همچو »بِعْتُ ما بِعْتَ«(277)

 ماى نفى است »ما مَعى الآن«(278)

هر چه خواهى بگير از يزدان

 »ما« به »ما عِنْدَكَ«(279) است استفهام

پرسشى كرده است كُلِّ كلام

 ماى شرط است، شو از آن آگاه

»ما تَقَدَّمْ تَجِدْ«(280) تو عِندَاللّه

 دان كه »ماى شبيه ليسَ« به جاست

»ما عليمٌ سفيهاً«(281) از اين هاست

 مَنِ مشهور در كتاب سه تاست

شرط و موصول و پرسش از اين هاست

 مَنْ شرطيه همچو »مَن يَنْصُرْ«(282)

در جوابش بگويمش »اَنْصُرْ«(283)

 مَنِ موصول چون به »أكْرِمْ مَنْ«(284)

عَلَّموكَ« بگو به وجه حَسَن

 مَنْ اگر شد به وجه استفهام

گو تو »مَنْ اَنتَ«(285) گويدت عَلّام(286)

 هست لَمّا دو نوع آن آسان

در كتاب تو است و در قرآن

 با مضارع بگردد ار همراه

فعل حجد است از آن بشو آگاه

 گو تو »لَمّا يَقُلْ«(287) مُعَلِّم آن

بعد شايد بگويدت چندان

 التزاميست فعل آن يعنى

تو بفهمى اگر كنى معنى

 قبلِ ماضى بيايد ار لَمّا

دان كه اسم است و ظرف اى آقا

 همچو »لَمّا اَخَذْتُ«(288) نمره‏ى خوب

مى‏شوم نزدِ باب خود محبوب

 لِ و حَتّى كه از حروف جَرَند

جار و مجرور جمله با اثرند

 گو »قَرَأتُ الكتابَ با حَتّى

كُلِّها«(289) را سپس بگو، آقا

 هست حتّى چو جار و كُل مجرور

جار و مجرور مى‏شود اين جور

 بر مضارع بگردد ار داخل

فعلِ منصوب مى‏شود حاصل

 آيه‏اش همچو »فاصبِروا حَتّى

يَحْكُمَ اللّهُ بيننا«(290) آنجا

 بُد ثلاثى مزيد بى تحريف

ده و دو باب جمله در تصريف

 شرح و معنى براى آن ابواب

از كتاب زبان قرآن ياب

 باب افعال سيزده معنا

شرح كامل بداده بهر شما

 با مثال و دليل از قرآن

شرح كامل از آن كتاب بخوان

 گر كنى فعل لازم از اِفعال

متعدى مى‏شود همان فى الحال

 »حَسُنَ« نيك بود آن يك مرد

»اَحْسَنَ« با تو نيك مردى كرد

 اَفْعَلَ يُفْعِلُ بگو اِفعال

اَجْمَلَ يُجْمِلُ شود اِجمال

 باب تفعيل گر برى فِعلت

متعدّى نمايد و شدّت

 فَعَّلَ با يُفَعِّلُ تَفعيل

عَطَّلَ با يُعَطِّلُ تَعْطيل

 مصدر دومّش كه تَفْعِلَه است

همچنان تَزكيه و تَبْصِرَه است

 هست باب مفاعَلَة دو شريك

گفت اول به دومى تبريك

 يك خريدار و يك فروشنده

او چو راضى شود از اين بنده

 نام اين كار يك مُعامَلَه است

و زن آن باب هم مُفاعَلَه است

 باشدش در مشاركت اين باب

سَهم يكسان تو آن دو را درياب

 مصدر دومش فِعال بود

همچنان »قاتَلَ« »قِتال« بود

 فاعَلَ با يُفاعِل است و فِعال

جادَلَ با يُجادلُ ست، جِدال(291)

 اِنْفِعال و تَفَعُّل، اِفْتَعَلَ

در پذيرش بگو تو اِكْتَمَلَ

 اِنْهدام و تَقَرُّب، اِجْتَمَعَ

گر تو معنى كنى همه، جَمَعَ

 هر سه بهر مطاوعند عموم

اثرِ فعل مى‏شود معلوم

 وزن ماضى تَفَعَّلَ است، بدان

يَتَفَعَّل، مضارعش تو  بخوان

 مصدرش بُد تَفَعُّل اى طلبه

تو مثالش بيار در جمله

 همچنان گو تَقَرَّبَ بر آن

گشت نزديك حضرت سبحان

 يَتَقَرّب بگو در آينده

تا كه نزديك حق شود بنده

 كن تَقَرُّب(292) به خالق يكتا

با نماز و زكوة و خُمس و دُعا

 وزن ماضى، تَفاعَلَ است، پسر

يَتَفاعَل مضارعش يك سر

 مصدر باب آن تَفاعُل بود

گر تو آموختى بُوَد پُر سود

 در تَقارَب دو چيز شد نزديك

يَتَقارَب شود دَجاجَه(293) به دِيك(294)

 نيست سهم شريك‏ها يكسان

دو نفر لازم است، نكته بدان

 مصدر فعل را تقارُب خوان

مَثَلِ ديگرش تَناسُب دان

 اِفْتَعَل يَفْتَعِل دو فعل و زمان

افتِعال است است مصدرش اى جان

 اِكْتَسَب يَكتَسِب مثالش بود

اِكتساب است مصدرى پر سود

 اِنْفَعَل فعل ماضىِ باب است

يَنْفَعِل را بدان كه كمياب است

 مصدرش اِنفعال بايد گفت

مثل آن را بگو كه گردد جفت

 اِنْهَدَم مِثلِ ماضى آن است

يَنْهَدِم دان خراب و ويران است

 اِنهدام است معنىِ نابود

گر بسازى دوباره دارد سود

 وزن اِسْتَفْعَلَ بُوَد ماضى

تو به يَسْتَفْعِلُ بشو راضى

 مصدر آن بدان تو استفعال

گر تو آموختى شوى خوشحال

 همچو اِسْتَخْدَمَ زمان قديم

حال يَسْتَخْدِمُ نشد تقديم

 مصدرش دان كه هستِ اِستخدام

دان ثلاثى مزيد گشت تمام

    رُباعى مجرد

 چار حرف است مفرد ماضى

همه اصلى بوند اى قاضى

 نام آن باب را رباعى دان

با دو تا مصدر است در قرآن

 گر رُباعى مجرد است و مزيد

معنيش را به جمله بايد ديد

 جمله بهر مُطاوَعَه است به فعل

همگى در اثر بُوَد يك دل

 فَعْلَلَ با يُفَعْلِلُ، فِعلال

فَعْلَلَة را بگو از اين اِجمال

 زَلْزَل، با يُزَلْزِلُ، زِلزال

گشت در زَلْزَلَه عذاب ارسال

    رباعى مزيد

 در رباعى مزيد بُد مشهور

كه تَفَعْلُل بگويدش اين جور

 وزن ماضى تَفَعْلَلَ تو بخوان

يَتَفَعْلَل مضارعش تو بدان

 مصدرش بُد تَفَعْلُل اى آقا

آورم اين مَثَل براى شما

 ماضيش چون تَزَلْزَلَ است به ياد

يَتَزَلْزَل مضارع است، استاد

 چون تَزَلْزُل بيامد است به كار

كارِ مُثبت دگر از او مَشمار

 بسم الله الرحمن الرحيم

 مقدمّه

       سپاس و ستايش بى حدّ و حصر پروردگارى را كه همه‏ى عالم از پرتو نور كرمش تكوين يافته و هر چه هست به اشاره‏ى لطف اوست.

       در سال‏هاى تدريس در دانشسراى تربيت معلّم و دبيرستان‏هاى تهران و تدريس خصوصى متوجه شدم كه دانشجو و دانش‏آموز در فراگيرى درس از طريق نظم علاقه بيشترى نسبت به نثر نشان مى‏دهد و اگر شعر روان و جذّاب و گيرا باشد زمانِ زيادترى در حافظه‏اش مى‏ماند.

       در كلاس‏هاى بازآموزى كه در دفعات مختلف شركت كردم. متوجه شدم وقتى استاد مطلبى را با شعر بيان مى‏كند هم لذّت بيشترى مى‏برم، هم مدّت زيادترى در حافظه‏ام مى‏ماند.

       از هنگام رفتن به مكّه مُعَظَّمه، خداوند عَزَّ اسْمُهُ بر من منّت نهاد و طبع شعرى در حدّ توانائيم مرحمت فرمود كه كتاب حاضر را درباره ى »صرف و نحو« زبان عربى و يك ديوان شعر مذهبى، اجتماعى و خانوادگى »تصنيف« و دو جلد كتاب درباره نحوه‏ى تدريس و تعليم صرف و نحو زبان عربى همراه با تست‏هاى مربوط به هر موضوع و پاسخ تشريحى آنها براساس قواعد »تجريد و تعميم« منطبق با »اصول رياضى« تأليف كنم.

       علّت نهائى نوشتن اين كتاب‏ها اين است كه شايد كسى در فراگيرى و شناخت قواعد زبان عربى و درك مفاهيم »قرآن كريم« استفاده علمى برده و مورد قبول پروردگار »عليمٌ حكيم« واقع شود.

       نظم اين كتاب در روز دوشنبه نهم شهريور ماه يكهزار و سيصد و هشتاد و سه مطابق با سيزدهم رجب سال 1425 هجرى قمرى يعنى در زاد روز تولّد مولود كعبه، »مولى الموحدين، امير المؤمنين - على بن ابيطالب« عليه‏السلّام پايان يافت.

                                                                                                                                 التماس دعا

                                                                                           عباس جعفريان